Tambo Dan Silsilah Adat Minangkabau (8)



TIMBUANYO GALA PERPATIH NAN SABATANG (Dalam mambangun soko adat)


Limbago sipat mananti 

Undang-undang maisi kandak 

Panuang adat nan babubua mati 

Jo adat dalam sintak babuhua.


Kok bisa sih, tapi gak papa 

Kok bisa curiang alah tal?ntang 

Kato Pilihan Balil Cupak 

Sasudah malanjuang gantang.


LAH sudah barih jo balabeh, diadat nan babuhua mati sarato undang2 luhak, kadasar adat jo undang2, didalam Luhak nan tigo, tingga dinan kamamacik, kamangganggam tampuak, didalam Luhak nan Tigo. 


Dek baliau Sutan Balun, dirancanokan pulo tantang itu, nan kamamacik tampuak tangkai, sabagai dalam undang2 luhak ; 

Luhak dibari bapanghulu, kok lareh alah bajunjuang, nak duduak nagari jo lantaknyo, nan kamamacik balabeh adat, supayo barih nak jan lipua, nak lanca jalan undang2. 


Urang nan kamangganggam, balabeh adat, didalam Luhak nan Tigo, manuruik undangan2 luhak, iyolah panghulu, itulah nan manjujjuang soko adat.


Sudah adat dibalairong 

Sudah gadang dipanghulu 

Mamak kapalo kaum di dalam korong Mamaliharo kaum kajadi hulu.


Adapun panghulu itu, dipanggiakan pangka dengan datuak, nan tinggi karano dianjuang, tajadi jo kato mupakaik, dinan sapayuang sapatagak, nan salingkuang cupak gantang, turun tamurun kapado warih nasab, itu nan soko dalam adat, andiko dalam nagari.


Urang nan mulo2 jadi panghulu, diangkek anak kamanakan, nan sapayuang sapatagak, nan salingkuang cupak adat, dalam nagari Pariangan Padangpanjang iyolah duo urang banyaknyo, partamo Datuak Bandaro Kajo, dalam nagari Pariangan, kaduo Datuak Maharadjo Basa, dalam nagari Padang Panjang, nan sampai sakarang kok jauh buliah ditunjuakkan, hampia dapek dikakokkan, itulah yang didirikan Sutan Balun, jo Sutan Maharadjo Basa.


Sarasai pangangkatan nan baduotu, dek urang gadang nan baduo, dalam Pariangan jo Padang Pandjang, lah dituruik pulo dek tiok nagari di dalam Luhak Tanah Data, sampai ka Lubak Lubuak Agam, tigo jo Luhak Limopuluah. 


Lah sudah gadang dipanghulu, sudah adat di balairong, dipiliah dek nagari satu², Panghulu andiko adat, nan gadang dalam nagari, nan kamanjujuang sang soko adat, manuruik pajalanan adat nan salapan, kampuang dibari batuo, suku dibari balantak, yaitu datuak kaampek suku, nan bauntuak sorang2, babagian masiang2, kasamonyo itu tinggi dek dianjuang, gadang karano dek diamba, kato mupakat manjadikan, nan sipatnyo pakai mamakai.


Kok nagari alah bapanghulu, suku alah balantak, nan Lareh alah bajunjuang, lah cukuik nagari jo barihnyo, sarato barih adatnyo, jo balabeh jo nan mangganggam, andiko alah basangsoko, lah badiri nagari jo adatnyo, bapaga jo undang2, kampuang balingka jo pusako, nan warih tingga manjawek. 


Timbua pangana dek nan bijak, cadiak pandai dalam nagari, nan andiko dalam adat, urang nan tinggi dek dianjuang, gadangnyo sabab dek diamba, lah dibari pangkat bagala. Tapi nan junjuang Lareh nan Duo, urang tinggi tak rago dianjuang, gadang tidak dek diamba, tingginyo dek disasakkan ruweh, gadangnyo dek dihantamkan pungkam, namo ketek dipanggiakan, tidak dibari bagala, jadi raso nan tak habih, siang malam marigi juo.


Didalam caro raso pariso, dek tungku nan tigo sajarangan, yaitu cadiak, tahu, pandai, samo takana dalam hati, lah saniat samukasuik.


Dek lah saujuik sapangana, diadokan sidang untuak itu, mancari bulek nan sagolek, sapakat rapek kasamonyo, manuruik papatah kato adat :


Urang ketek dibari namo 

Urang gadang dibari gala 

Nak tapek adat kalimbago 

Paham adat itu sudah mati.


Dalam mancari nan kagala, habihlah tinggang karapatan, nak bak namo bak galanyo, nak sasuai lahia jo batin, tatumbuak alias pumpun bicaro, sapakat kasamonyo manyarahkan, mancari gala nan patuik, kapado rang tuo nan jauhari, iyolah Tjati Bilang Pandai. 


Dek baliau Tjati Bilang Pandai, sasudah disarahkan karapatan, kapado badan diri baliau, kato di jawab jo pikia, sasuai jo pajalanan adat nan salapan, yaitu adat nan bapikrii, bajanji duo hari cuku?k katigo.


Lah tibo hari kutikonyo, janji disitu batapati, didalam sidang karapatan, baru baliau malahiakan, pintak disitu baliau bari. 


Pamulaan rundiang dek baliau, berdiskusi asa mulo jadi, adat kato nan baasa, disabuik awa mulonyo. Nan kato Tjati Bilang Pandai : asanyo adat kadibantuak, tabik dibudi nan curiga, dalam pikiran Sutan Balun, sampai babagi rauik rotan, lah basilang pandakian, nyato dek kito nan basamo. Tapi dek lai samo dipikiri, samo timbua kabanaran, lah samo sapakat kanan elok, samo bacinto kanan baiak.


Sampai tacapai nan diangan, tujuan elok nan lah buliah, adat limbago lah tajadi, cukuik jo barih balabehnuo, kini lah samo di jalankan. Adat limbago nan lah sudah, lah manjadi undangan2, didalam Luhak nan Tigo, wilayat Lareh nan Duo, panyalamatkan rakyat sampai isuak, manampuah lautan hiduik, dalam lautan galombang maso, panuruik edaran zaman, sampai kaanak cucu piuik, tidak kalakang dek paneh, bapantang lipua dek hujan. 


Kalau ibarat dimisakan, adat limbago kito iko, tak ubahnyo sabagai sampan kasalamatan, nan kad?tompang anak cucu, manjalani hiduik diduniako. Nan mambuek sampan kasalamatan, yaitu adat jo limbago, iyolah budi Sutan Balun, mungkin jo patuik dirapeknyo, ibarat kayu sabatang duo ragam. Papatia Sutan Balun nan manarah, jo marapek kayu nan sabatang, kayu sabatang duo ragam, duanggo madang duanggi, duanggo iyolah mungkin, nan duanggi adolah patuik. 


Sabab karano nan bak kian, nak sasuai lelo jo ruponyo, baliau unjuakkan nan kagala, gala junjuang. Lareh nan Panjang, nan banamo Sutan Balun, iyolah "PARAPATIAH NAN SABATANG", nan ujuik nyo parapatia, nan marapek kayu nan sabatang, yaitu mungkin jo patuik, nan jadi adat jo limbago, ibarat sampan kasalamatan, didalam Lareh nan Duo, salingkuang Luhak nan Tigo. 


Lorong gala nan dibuek, bukan gala tinggi dek dianjuang, indak gala gadang dek diamba, hanyo manyatokan isi usahonyo, itu nan dianjuang tinggi, ucapan ucapan kato sanjuang, panilai jaso budi dalam, pahormati bicaro nan haluih, buah pandapek Sutan Balun, bukan gala peringkat adat, sabagai soko dalam kaum, nan diwarisi dek waris nasab. Itulah nan dikatokan, tinggi dek disasakkan ruweh, gadang dek dihantamkan pungkam. 


Kudian dari pado itu, baliau mambincang Lareh nan Bunta, iyolah nan mamacik biang tabuak, nan mangganggam gantiang putuih, kakuasaan Lareh nan Duo, salingkuang Luhak nan Tigo, sampai kataluak jo rantaunyo. Kalau ibarat dimisakan, sampan balayia dilautan, balabuah ditaluak jo kualo, nan gadang dalam kualo, sabagai papatah adat : 

Gadang garundang dikubangan, 

Ikan gadang laut, 

Gadang buayo dikualo. 


Sampan balabuah dikualo, ibarat buayo nan kuaso, mungkin di jungkek dibaliakkan. Dek gadang buayo dikualo, sampai rang bari bagala, "Tumangguang" jadi himbawan.


Sabab karano damikian, untuak panyanjuang budi dalam, sarato bicaro haluihnyo, dalam parentah mamarentah, tampuak tangkai Laren nan Bunta, digalari "KATUMANGGUNGAN", urang gadang dek pungkamnyo, tidak tinggi dek baanjuang, ruwehnyo bana manaiakkan. 


Itulah gala nan diunjuakkan, dek'rang tuo nan jauhari, nan banamo Tjati Bilang Pandai, mintak suaro dari sidang. 


Namun dek sidang karapatan, mandanga pambarian nan baitu, sapatah tidak tabandiang, saketek tidak tacacek, manarimo suko kasamonyo. 


Kato putuih rundiang lah sudah, didalam rapek sapanjang adat, diateh balai Balairong Sari, dikambang leba dirantang panjang, musyahua ka-mano², didalam Luhak nan Tigo, sampai kataluak jo rantaunyo. Sampai sakarang iko kini, namun gala tidaknyo mati, dalam adat tatap disabuik, baiak ditangah masyarakat, didalam Alam Minangkabau, harum bak jabek taserak, tasinga kamano2, kalua alam Minangkabau, tidak nan lain karanonyo, hanyo dek bagai gurindam kato adat :


Tidak tinggi dek dianjuang

Tinggi karano dek ruwehnyo

Garak budi pikia jo paham

Buah Pandapek nan Maanjuang

Mati manusia itu penting

Musyahua ke dalam alam. 


9. TIMBUANYO NAMO MINANGKABAU


(***)